مروری بر فعالیت‌های اجتماعی زنان در صدر اسلام | زنانی که الگو هستند

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ در ذهن بیشتر ما این‌طور نقش بسته است که وقتی صحبت از یاران و اصحاب پیامبر اکرم (ص) یا ائمه اطهار (ع) می‌شود، همه آنان از مردان بوده‌اند، درحالی‌که این‌طور نیست. در بین اصحاب، زنان نیز حضور داشته‌اند؛ زنانی که با توجه به توانایی‌ها و استعداد‌های متفاوتشان هرکدام جایگاهی داشته و نقشی ایفا کرده‌اند؛ زنانی که سرآمدشان، حضرت خدیجه (س)، حضرت فاطمه (س) و بزرگانی مانند حضرت زینب (س) و حضرت معصومه (س) بودند؛ بانوانی که در تاریخ و مسیر آن نقش داشتند و الگویی برای حرکت زنان مسلمان در مسیر رشد و تعالی بودند. این نقش‌آفرینی حائز اهمیت است و برای امروز ما هم می‌تواند به‌عنوان الگو و سرمشق، راهگشا باشد.

در شادی یا غم، بانی باش!

از مسجد تا نمازجمعه، زنان در محل تصمیم‌گیری‌های مهم حکومتی حضور داشتند؛ به‌عنوان مثال از حضور در نمازجمعه که از شعار‌های سیاسی‌عبادی به شمار می‌رفت، منع نشدند. «ام‌عطیه» نقل می‌کند: «رسول خدا (ص) به مادران و دختران بالغ اجازه داد روز‌های عید فطر و قربان در جماعات حضور پیدا کنند». طبق روایاتی، رسول خدا (ص) در اعیاد، دختران و زنانش را به همراه می‌برد.

 از «ام‌حبیبه، خوله‌بنت‌قیس» نقل شده است که روز جمعه، من در آخر صف زنان بودم و خطبه و قرائت پیامبر را می‌شنیدم. سرآمد این فعالیت‌ها نقش‌آفرینی حضرت صدیقه‌طاهره (س) است. شجاعت ایشان در دفاع تمام‌قد از حق ولایت امام‌علی (ع)، یکی دیگر از شاخص‌های برجسته در حوزه رفتار سیاسی زنان است. فاطمه‌زهرا (س) تلاش برای اثبات حق و ولایت علی (ع) و مبارزه با انحراف در رهبری امت اسلامی را تکلیف خود می‏‌دانست. گاهی شب‌‏ها به‌همراه علی (ع) به در خانه مهاجران و انصار می‌‏رفت و در حمایت از ولایت، توصیه‏‌ها و وصیت‌‏های پدرش را به یاد‌ها می‏‌آورد.

می‌توانی داناتر از بعضی مردان باشی!

از امام صادق (ع) نقل شده است که: «چه بسیار زنانی که فقیه‌تر از مردان هستند!». نمونه روشن این موضوع حضرت فاطمه (س) دختر گرامی‌پیامبر اسلام (ص) است. ام‌ایمن نمونه دیگری است که از مکتب حضرت زهرا (س) درس گرفته است. بَرَکه، دختر ثعلبه‌بن‌عمرو، مشهور به ام‌ایمن، یکی از این زنان بود؛ خدمتکاری که به پیامبر (ص) ارث رسیده بود و ایشان او را آزاد کردند. ام‌ایمن جزو نخستین افرادی بود که به خدا و پیامبر اسلام ایمان آورد. او در جنگ احد به سربازان آب می‌رساند و به مداوای مجروحان هم مشغول بود. 

در جنگ خیبر نیز به همراه ام‌سلمه، یکی از بیست زنی بود که همراه پیامبر (ص) از مدینه خارج شد. ام‌ایمن راوی احادیثی هم بوده و از او روایاتی به جا مانده است. او نزد رسول خدا عزیز و محترم بود. پیامبر به خانه او برای دیدارش می‌رفت و می‌شنیدند که ام‌ایمن را مادر صدا می‌زند و او را یکی از زنان بهشتی می‌خواند. ام‌ایمن جزو یاران انگشت‌شمار فاطمه (س) دختر محمد بود و کنار علی (ع) برای بازپس‌گرفتن فدک از ابوبکر، شهادت داد که پیامبر (ص) فدک را به فاطمه بخشیده است.

این‌گونه در اجتماع حاضر باش!

سیره زنان اهل بیت (ع) بدون شک بهترین الگو برای زن مسلمان است؛ متر و معیاری که بار‌ها ائمه اطهار (ع) تأییدش کرده‌اند. حضرت فاطمه‌معصومه (س) زمانی که وقت یاری امام عصرش فرارسید، بی‌تفاوت نماند و با انتخاب هجرت به‌سمت ایشان حرکت کرد. هر چند در این مسیر وفات یافتند، اما از ایده و یاری امام زمان خود پا پس نکشیدند. 

حضرت خدیجه (س) نخستین زنی بود که اسلام را پذیرفت و تمام دارایی خود را وقف پیشبرد اهداف رسول خدا (ص) کرد و دربرابر تمام سختی‌ها، محدودیت‌ها و گرفتاری‌هایی که مشرکان بر سر راه ایشان ایجاد کردند، ایستاد و از اعتقاد خود برنگشت. ایشان نه تنها همراه و همسر پیامبر (ص) بودند بلکه با داریی خود ایشان را یاری کردند و حماید نمودند. از زنان دیگر می‌توان از سمیه، مادر عمار، نام برد او از دیگر زنان پیشگام در اسلام است. سمیه شکنجه‌های دردناک مشرکان را تحمل کرد و از دین خود بازنگشت و سرانجام به شهادت رسید.

بینش سیاسی داشته باش!

همان‌طور که می‌دانید، پیامبر (ص) با زنان نیز مانند مردان بیعت می‌کرد؛ به‌طور مثال در فتح مکه (سال هشتم) نیز، زنان مکه با شرط‌هایی، با رسول خدا (ص) بیعت کردند. مطابق گزارشی، در این غزوه، پیامبر به «امیه» (امَیمَه)، خواهر حضرت خدیجه (س)، دستور داد از زنان بیعت بگیرد و بیعت آنها را به رسمیت شناخت. این مطلب از این نظر دارای اهمیت است که برخی زنان به‌عنوان نماینده و کارگزار رسول خدا (ص) عمل می‌کردند و مأموریت سیاسی داشتند.

جریان‌ساز باش!

مادران، نسل آینده را مطابق باور‌های خود تربیت می‌کنند، پس آنچه مادر به آن باور دارد، مسیر آینده را تعیین می‌کند. در عصر پیامبر (ص) تعداد بسیار اندکی از زنان، خواندن و نوشتن می‌دانستند، اما پیامبر، همسران خود را برای آموختن سواد بسیار تشویق می‌کرد؛ چنان‌که «لیلی‌بنت‌عبدا... قرشی» که از نویسندگان عصر جاهلی بود، هنر نویسندگی خود را در خدمت زنان مسلمان قرار داد و به حفصه، همسر رسول خدا (ص)، کتابت آموخت و آن حضرت، خانه‌ای را در مدینه به او داد. حفصه خود پس از کسب این هنر به دستور پیامبر، هنرش را به دیگر همسران آن حضرت انتقال داد.

عالِم به بهترین دانش‌ها باش!‌

می‌دانیم که حضرت صدیقه‌طاهره (س) و همچنین حضرت معصومه (س) جزو زنان اندیشمندی بودند که از آنها احادیثی هم نقل شده است. زنان در سده نخست اسلام در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران، توانا و دقیق بودند. نام و شرح‌حال بیش از ۱۵۰۰تن از زنان محدث سده نخست در تاریخ ثبت شده است. 

ام‌سلمه، همسر پیامبر (ص)، از زنان کثیرالروایه بود که ۳۷۸حدیث بی‌واسطه یا باواسطه همسر سابقش ابوسلمه و فاطمه (س) از رسول خدا نقل کرده است. در سده‌های بعد نیز زنان بزرگی، چون دختر شریف مرتضی، کتاب نهج‌البلاغه را از عمویش شریف‌رضی روایت کرده است. بسیاری از علما، نهج‌البلاغه را از او روایت کرده‌اند. 

نفیسه، دختر حسن‌بن‌الحسن‌بن‌علی (ع)، از زنان عالم و عابدی بود که قرآن و تفسیرش را حفظ بود و امام شافعی و بشربن‌الحارث نزد او حاضر می‌شدند و حدیث فرامی‌گرفتند. ام محمد طوسی یا دختر شیخ‌طوسی، نیز از عالمان عصر خویش بود که به روایت حدیث مشهور بود. زنان مسلمان در رعایت امانت در نقل روایت، ممتاز بودند و از مواضع اتهام در نقل حدیث به‌دور ماندند.

در ادامه حتما بخوانید پناهی به نام خواهر | نگاهی به جایگاه آنان که مثل مادر هستند با توجه به آیات و روایات

در سخن گفتن، سرآمد باش!

ام‌ورقه، دختر عبدا... بن‌الحارث‌الانصاریه، از زنان فاضل عصر خویش بود. رسول خدا (ص) او را شهیده نامید. او قرآن را جمع کرد و قاری آن بود. بی‌شک قاری و جامع قرآن با معارف آن بیگانه نیست و اطلاعات جامعی از قرآن دارد. همچنین حضرت فاطمه (س)، شاگردانی، چون فضه، اسما و رقیه داشت، حتی برخی مردان صحابی مثل جابر و سلمان به زنانی، چون اسما، ام‌ایمن، و فضه مراجعه می‌کردند و با طرح سؤال، پاسخ‌های خود را دریافت می‌کردند. در تاریخ اسلام، زنان به عنوان سخنران و مبلغ و خطیب نقش‌آفرینی کرده‌اند. 

سرآمد این گروه حضرت فاطمه و سپس دختر ایشان حضرت زینب هستند. دختر حرث بن‌عبدالمطلب بن‌هاشم، در برابر حکومت اموی، از مکتب والای علوی حمایت و دفاع می‌کرد. او خطابه ایراد می‌کرد، دیگران را به عجز وامی‌داشت و موجز و مختصر سخن می‌گفت. ام‌الخیر، سخنور صفین، نیز از زنان نامدار صدر اسلام بود که از قدرت تکلم فراوانی برخوردار بود و خطیب بلیغی شمرده می‌شد. این نقش‌آفرینی در دوره‌های بعد هم ادامه داشت و زنان خاندان اهل‌بیت (ع) در منزل خود جلسه درس و بحث برگزار می‌کردند.